Hèhè... nog even ophouden, de treintoiletten keren terug!
De kogel is door de kerk. Over enkele jaren hebben alle treinen in Nederland weer een toilet. Dat zal dan ook ruim genoeg zijn om door rolstoelgebruikers te kunnen worden gebruikt. Dat heeft wat voeten in aarde gehad. Er is actie gevoerd sinds 2011. Een hitorisch overzicht.
De Reiziger Digitaal, december 2023 | Aldo Markus
Toegankelijk treintoilet in een Syntus-trein
Foto: Tim Boric
Het heeft wat voeten in aarde gehad. Rover heeft sinds 2011 landelijk en regionaal actie gevoerd voor terugkeer van het treintoilet. Maar niet alleen! Vooral Greetje van Amstel met haar groep ‘Pleeback’ (www.treinenmettoiletten.nl/) is onze bondgenoot geweest. Onze acties werden altijd op elkaar afgestemd. Zo vervulden we verschillende rollen. Pleeback kon zich uitsluitend richten op het belang van toiletten, terwijl Rover ook bijvoorbeeld oog moest hebben voor het mogelijk opofferen van zitplaatsen voor een toilet.
We kregen ook de nodige steun uit patiëntenverenigingen. Ook politieke partijen steunden ons. In het begin van de actie waren dat vooral de Gelderse SP en landelijk de ChristenUnie, dat werden er allengs meer.
De actie begon in 2011 en kan eind ’23 als afgerond worden beschouwd. Tijd voor een historische terugblik op wat er bij de landelijke en regionale spoorlijnen allemaal is gebeurd en welke acties daarbij moesten worden gevoerd. Met alvast de moraal voor toekomstige acties: Zit niet bij de pakken neer als het soms tegenzit en je je zin niet krijgt maar ga door! Zoek ook bondgenoten en versterk elkaar. In onze zaak hebben we ons doel bereikt. Dat was vooral een kwestie van volhouden. In ons geval heeft het veertien jaar geduurd. Maar het doel is bereikt!
We hebben onze ‘aandrang’ wel even moeten ophouden, maar we hebben vooral volgehouden!
Greetje van Amstel en toenmalig Rover-voorzitter Arriën Kruyt
Foto: Tim Boric
Zo'n 2,5% van de bevolking heeft problemen aan darm- of urinewegen. Dat betekent dus dat in een trein met 200 volwassen reizigers er dus 5 “vlakbij het toilet” zitten.
Rover vindt dat het OV zich als fatsoenlijk gastheer moet opstellen. Wachten tot een volgend station kan soms te lang duren. Een deel van potentiële reizigers zal het OV daarom mijden.
Toiletten onderweg (en algemener: in de openbare ruimte) zijn daarnaast voor alle reizigers nuttig en soms dus noodzakelijk om iedereen optimaal aan het maatschappelijk leven te kunnen laten deelnemen!
Het treintoilet als kostenpost
Na de regionalisering van een aantal spoorlijnen sinds ca. 2000 (overdracht en aanbesteding door de provincies) werd vooral gezocht naar beperking van de exploitatiekosten.
Toiletten moeten regelmatig worden gereinigd; daarvoor zijn medewerkers nodig. Bovendien zou het ‘lozen op het spoor’ op den duur niet meer zijn toegestaan; voor de installaties om de inhoud van toiletten uit de treinen te verwijderen werden forse investeringen voorzien.
En, zo was de visie toen, toiletten zijn vooral een ‘comfort-voorziening’ en helemaal niet noodzakelijk.
Het idee was deze kosten te besparen door de toiletten af te schaffen. Regionale treinen hebben immers een ‘metro-achtig’ karakter met een korte reistijd, veel tussenstations (met toiletvoorzieningen) en hoge frequenties. Vooral buiten de Randstad bleek dit in de praktijk behoorlijk tegen te vallen.
Intussen was het onheil al aan het geschieden…
- NS had al in 1977 op de Zoetermeerlijn al toiletloze sprinters ‘SGM2’ in dienst genomen. (De verbinding Den Haag – Zoetermeer had inderdaad een metro-achtig karakter. )
- Bij de eerste regionale aanbestedingen (2000-’10) werden geen treintoiletten voorgeschreven.
- Vaak werd bij de start van een nieuwe concessie gereden met (van NS gehuurde) treinstellen. Daarin waren de toiletten dan afgesloten. Als er nieuw materieel kwam hadden deze ‘dus’ ook geen toiletten. Dat is gebeurd in Gelderland en Zuid-Holland.
- Soms werden treinstellen van NS overgenomen die nog niet aan het einde van hun levensduur waren. Dat is gebeurd in Friesland, Groningen, Twente en Limburg. Bij de daaropvolgende aanbestedingen in deze regio’s (na 2011) was het maatschappelijk tij inmiddels gekeerd en werden treintoiletten wel uitgevraagd.
Soms werd de inzet van nieuwe treinstellen gevraagd, maar soms moesten bestaande (toiletloze) treinstellen, die soms pas 10 jaar oud waren, worden overgenomen.
- In 2009 nam NS een nieuw model sprinters in gebruik, de SLT. Deze afkorting kreeg al snel als onbedoelde verklaring ‘SanitairLoos Materieel’. Hiertegen kwam veel maatschappelijk verzet.
Dit leidde in 2011 tot de eerste acties van Rover, patiëntenverenigingen en Pleeback om te pleiten voor toiletten in alle treinen.
Toilet op de Vechtdallijn, 2012
Foto: Kees van Ramshorst
NS
We gingen inspreken bij de 2e Kamer-commissie. Niet alle partijen volgden ons (‘Stop eens met dat gezeik over die pisbakken’), maar de meeste wel (de steun van de CU hielp veel).
NS meldde dat je wel eens een ‘verkeerde keuze’ kunt maken en dat er voortaan nooit meer toiletloze treinen zouden worden aangeschaft én dat in de SLT toiletten zouden worden ingebouwd. Uiterlijk 2025 zouden alle NS-treinen (weer) een toilet hebben
Het eerste succes was binnen!
Het ging iets sneller: de inbouw in de 133 SLT’s duurde een jaar of acht en de oudste SGMs (uit 1977) gingen eind 2021 van de baan. Maar de toezegging uit 2011 gaf moed! Nou de provincies nog.
Geregionaliseerde lijnen
OVERIJSSEL
Twee bijzondere ontwikkelingen deden zich in Overijssel voor.
- De Regio Twente (toen nog opdrachtgever) schreef voor de lijn Zutphen – Hengelo – Oldenzaal wel toiletten voor maar had geen geld om de inbouw in de bestaande treinstellen te financieren. Als oplossing hebben de reizigers meebetaald: de kilometerprijs werd voor xxx jaar met €0,01 verhoogd.
- Op de lijn Almelo – Hardenberg rijdt nog toiletloos dieselmaterieel. De provincie wil dat deze lijn bij de nieuwe concessie (vanaf 2027) wordt geëlektrificeerd.
Greetje en ik hebben in Zwolle bij de Procinviale Staten ingesproken. Het nieuwe materieel krijgt een toilet.
ZUID-HOLLAND
Ook hier twee bijzondere ontwikkelingen. De provincie had bij de aanbestedingen géén inbouw van toiletten voorgeschreven als bestaand materieel zou worden overgenomen.
De concessie voor de lijn Gouda – Alphen ad Rijn wordt sinds 2016 uitgevoerd door NS-dochter Abellio. Dit bedrijf heeft nieuwe treinstellen aangeschaft, met toilet (logisch gevolg van de aankondiging van NS in 2011, zie boven).
Bij de aanbesteding van de lijn Dordrecht – Geldermalsen vanaf 2018 werd overname van het toiletloze materieel (aangeschaft sinds 2008, levensduur ca 30 jaar) voorgeschreven.
Greetje en ik hebben in 2016 in de Staten van ZH ingesproken. Vooralsnog zonder positief resultaat. De gedeputeerde reageerde op onze oproep ‘met pijn in het hart’ niet te kunnen volgen vanwege de hoge kosten die inbouw zou vergen.
Maar hier zouden technische ontwikkelingen zouden ons uiteindelijk een handje gaan helpen! Want vanaf 2026 wordt een nieuw beveiligingssysteem (ERTMS) ook op deze lijn ingevoerd. Daarvoor moeten wel nieuwe treinstellen worden aangeschaft. En die krijgen wel een toilet.
Bestuursakkoord
In 2021 werd door het ministerie, de decentrale vervoersautoriteiten, NS en regionale vervoerbedrijven het Bestuursakkoord Toegankelijk OV getekend.
Hierin werden treintoiletten in nieuwe concessies niet genoemd (want dan zou Gelderland niet meetekenen). Daarop hebben Rover en de andere landelijke consumentenorganisaties besloten het Bestuursakkoord niet mee te ondertekenen. De treintoiletten waren voor ons het breekpunt.
Gelderland kwam alleen te staan.
GELDERLAND
Deze provincie heeft van Greetje en Rover de meeste actie gevraagd! Ook de toenmalige KAN (Kernregio Arnhem-Nijmegen) volgde de Gelderse aanpak voor hun treindiensten Arnhem – Doetinchem.
Sinds de eerste aanbestedingen (begin deze eeuw) zet Gelderland in op behoud van de spoorlijnen. Daarvoor waren kostenbesparingen essentieel. Dus: ‘toiletten in treinen zijn eigenlijk overbodige comfort-voorzieningen’. Er zou worden gezorgd voor toiletvoorzieningen op of nabij de stations. Die zijn immers ook handig voor andere voorbijgangers.
Wel zal Gelderland bij nieuw aan te schaffen treinstellen toiletten in de trein voorschrijven.
De stationstoiletten blijken als alternatief een matig resultaat op te leveren. Naast nieuwe aparte toiletten op of bij bestaande stations werden ook afspraken gemaakt met horecagelegenheden. Probleem hierbij waren de openingstijden: Konden reizigers in de vroege ochtend, late avond of in het weekend er wel terecht?
Ondanks actie en inspraak hebben de Gelderse Staten sinds 2006 steeds vastgehouden aan hun ‘aanpak’. Ze kwamen in de praktijk wel steeds meer alleen te staan, zeker nadat het Bestuursakkoord in 2021 slechts iets afgezwakt kon worden vastgesteld.
In de aanloop naar de Statenverkiezingen van 2023 heeft Pleeback de treintoiletten bij veel politieke partijen in de programma’s weten te krijgen. In het coalitieakkoord werden toiletten in de Gelderse treinen een expliciet actiepunt voor het provinciebestuur.
Het laatst nodige succes was binnen!
De lijn Ede-Wageningen – Amersfoort werd 2006-2023 door Connexxion met 5 nieuw (dus toiletdoos) materieel (‘Protos’) uitgevoerd, in 2018 aangevuld met 2 nieuwe treinstellen (dus met toilet).
Vanaf eind ’23 neemt Kéolis deze treinstellen over (ook de sinds 2018 aangeschafte nieuwere treinstellen, dus: die met toilet). Het materieel krijgt in 2024-‘25 een revisie.
De provincie zal daarbij financiën bijdragen voor de inbouw van toiletten.
Op de Gelderse Arriva- en Breng-lijnen (Apeldoorn – Zutphen*, Zutphen – Winterswijk, Winterswijk – Doetinchem – Arnhem en Arnhem – Tiel) lopen de concessies
*De lijn Apeldoorn – Zutphen werd 2004-‘12 uitgevoerd door NSRegions. De toiletten waren afgesloten. Sinds de overname in 2012 wordt door Arriva wordt toiletloos materieel ingezet.
De 31 treinstellen van Arriva en Breng op deze lijnen zijn inmiddels aan een zoveelste opknapbeurt toe. Ze kunnen nog mee tot ca. 2035.
Ook hier zal de provincie daarbij financiën bijdragen voor de inbouw van toiletten. Dat zal 2024-’27 gebeuren.
Treintoilet
Foto: Tim Boric
Internationaal
Alle treinen die de Nederlandse rijksgrens passeren hebben een toilet. Dat komt bij de regionale treinen mede doordat de opdrachtgevers in Duitsland (Nedersaksen, Noordrijn-Westfalen) en België (Vlaanderen) toiletten als vanzelfsprekend hadden voorgeschreven.
Overal?
Nou – toch niet helemaal. Want de Zoetermeerlijn, de Hofpleinlijn en de Hoekse Lijn zijn inmiddels opgenomen in de metro- en sneltramsystemen rond Rotterdam en Den Haag. Die hebben geen toilet ‘aan boord’. In de reisinformatie van RET en HTM is wel te vinden op welke stations een toilet kan worden bezocht.
Het streven van Rover is wel om ook bij knooppunten van metro-, tram- en buslijnen toiletten gerealiseerd te krijgen. We worden daarbij gesteund door de lidorganisaties in de Toiletalliantie (https://www.iederewctelt.nl/de-toiletalliantie/), zoals diverse patiëntenverenigingen en de Fietsersbond.